راهبردهای بین‌المللی روسیه در حوزه امنیت اطلاعات
نصراله سلطانی
دانشجوی دوره دکتری تخصصی حقوق بین‌الملل.
چکیده
امنیت فضای سایبر به‌عنوان یکی از عرصه‌های جدید امنیت بین‌الملل، به سبب ویژگی‌های خاص این حوزه، به نگرانی مشترک و درعین‌حال فزاینده کارشناسان فنی، حقوقی، سیاسی، امنیتی و بازیگران فرو ملی و فراملی بدل شده و جایگاه مهمی در گفتمان امنیت ملی و امنیت بین‌المللی یافته است. دولتها به‌عنوان اولین مخاطبان امنیت بین‌الملل و مهم‌ترین تابعین حقوق بین‌الملل، طرح‌ها و اقدامات مختلفی را در راستای مقابله با این چالش جدید امنیتی اتخاذ و اعلام کرده‌اند. از بین رفتن مرزهای سنتی در فضای سایبر، اصل تقسیم‌ناپذیری امنیت را بیش‌ازپیش به منصه ظهور رسانده و دولتها به این نتیجه رسیده‌اند که تأمین امنیت داخلی در حوزه سایبر با صرف‌نظر از تحولات بین‌المللی آن، امری بعید و حتی غیرممکن است. از میان راهبردها، پیشنهادها و طرح‌هایی که برای تأمین امنیت فضای سایبر به عرصه بین‌المللی ارائه‌شده، به‌صورت برجسته‌ای می‌توان به ابتکارات بین‌المللی روسیه اشاره کرد که موضوع بحث این مقاله است. روسیه یکی از پیشگامان این عرصه است که از سال 1998 یعنی نخستین سالهای رشد فضای سایبر و افزایش کاربران این فضا در عرصه بین‌الملل، اقدامات و طرح‌هایی را به جامعه جهانی پیشنهاد کرده است که از جمله آنها می‌توان به قطعنامه‌های امنیت اطلاعات (سایبری)، کردارنامه امنیت اطلاعات و پیش‌نویس کنوانسیون امنیت بین‌المللی اطلاعات اشاره کرد. دستگاه دیپلماسی کشورمان در تعامل با تحولات دیپلماتیک عرصه سایبر و اتخاذ دیپلماسی سایبری مناسب، مخصوصاً در قبال طرح‌های پیشنهادی روسیه، عملکرد قابل قبولی نداشته و اصولاً حوزه نوظهور و در عین حال مهم سایبر به‌ویژه بعد دیپلماتیک آن، کماکان مغفول است. ضعف عملکردی سیاست خارجی تهران در حوزه سایبری نیز در این مقاله مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
واژگان کلیدی: امنیت سایبری، کنوانسیون، کردارنامه، قطعنامه، روسیه، سازمان ملل، دیپلماسی سایبری
مقدمه
امروزه فضای سایبر به بخش مهمی از زندگی روزمره بسیاری از شهرها، جوامع، صنایع، دانشگاه‌ها و دولتها در عرصه جهانی بدل شده است. ضمن اینکه توسعه جهانی رسانه‌های دیجیتال، شبکه‌ها و فنّاوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، ممکن است موجب وقوع قدرتمندترین انقلاب تکنولوژیکی در تاریخ نوع بشر شود. رسانه‌های اجتماعی، کارگاه‌های اینترنتی و بانکداری مجازی به‌صورت روزافزونی در حال رسوخ به لایه‌های مختلف اجتماعی و به‌موازات آن، در تکاپوی ایجاد یک اقتصاد قدرتمند جهانی هستند که از نتیجه عبور از مرزهای سنتی است. جهش سریع در توسعه فنّاوری، افزایش استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و توسعه دسترسی به اینترنت، موجب شده است که بسیاری از ابعاد سیاسی، حقوقی و اجتماعی فضای سایبر تاکنون به‌صورت کاملی درک نشده باشد. از این رو طبیعی است که مذاکرات و تحولات دیپلماتیک، حقوقی و... فقط روی موضوع تهدیدات سایبری متمرکز نشوند. بلکه به سبب نوظهور بودن این عرصه لازم است که موضوعاتی مثل حقوق افراد و دولتها در فضای سایبر، حاکمیت بر فضای سایبر، نقش جامعه مدنی، دولتها و ارتش‌ها در تأمین امنیت محیط سایبر و مسائلی از این دست در دستور کار مذاکرات سایبری قرار گیرد.
فارغ از آثار و تبعات مخرب فضای سایبر در ابعاد اجتماعی و فرهنگی آن، این عرصه نوظهور به یک معضل امنیتی در محیط بین‌الملل تبدل شده است. بازیگران دولتی و غیردولتی اعم از فروملی و فراملی درصدد مقابله با این چالش نوظهور امنیتی برآمده‌اند. مشکلات موجود فراروی شکل‌گیری مسئولیت دولت در عرصه سایبر که از جمله آنها می‌توان به مشکل انتساب عمل به عامل آن اشاره کرد، این عرصه را به محل تاخت‌وتاز بهره‌برداران قانونی و غیرقانونی مبدل کرده که با اهداف مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی و... در این عرصه فعال مایشاء شده‌اند. ظهور واژگان جدیدی مثل جرائم سایبری، جاسوسی سایبری، حملات سایبری، تروریسم سایبری و... در گفتمان امنیتی کشورها در سطوح ملی و بین‌المللی از پیامدهای همین چالش است.
در مقدمه باید گفت که به علت فقدان یک کنوانسیون جهانی در حوزه سایبر، تعریف مستندی از واژه سایبر نمی‌توان ارائه کرد که مورد قبول همگان باشد. تمام تعاریف ارائه‌شده در مورد سایبر، جهت تقریب ذهن بوده و تمام جوانب و اطراف این پدیده را پوشش نمی‌دهد. در مجموع باید گفت که منظور از فضای سایبر یا فضای مجازی، ترکیبی از ده‌ها هزار رایانه به‌هم‌پیوسته، سرویس‌دهنده‌ها، شبکه‌های ارتباطی، سویچ‌ها و کابل‌های فیبر نوری است که امکان ایجاد ارتباطات را در یک سامانه جامع فراهم می‌آورد.1
فضای سایبری استعاره‌ای برای تشریح سرزمین غیر فیزیکی، تشکیل‌شده توسط سامانه‌های رایانه‌ای است. برخلاف فضای حقیقی، سیر و گشت در این سرزمین بدون هیچ‌گونه حرکت فیزیکی، تنها با حرکت موشواره یا فشردن کلیدی در صفحه‌کلید مقدور است.2
اما تشتت آراء در مورد تعریف فضای سایبر، مانع از آن نشده است که دولتها در خصوص تأمین امنیت فضای سایبر تمام مساعی خویش را به‌کارگیرند. همانگونه که مذکور افتاد علت تأخیر در تدوین یک کنوانسیون جهان‌شمول برای تأمین امنیت فضای سایبر به اختلاف‌نظرها در تعریف آن مربوط نمی‌شود. بلکه علت اصلی آن، مشکلات مربوط به شکل‌گیری مسئولیت دولتها و افراد در فضای سایبر است. ویژگی خاص این فضا موجب شده است که برخی افراد و حتی دولتها از این فضا سوءاستفاده کنند. اما قانونی وجود ندارد که بر اساس آن بتوان با این سوءاستفاده‌ها برخورد کرد. در واقع می‌توان گفت که فضای سایبر، ماهیت کاربران خود را مخفی نگه می‌دارد. به‌عنوان‌مثال یک فرد می‌تواند در کشور دیگری علیه کشور ثالثی حمله سایبری انجام دهد. مشکل انتساب عمل مجرمانه به عامل آن در فضای سایبر نیز مانعی برای تحقق مسئولیت افراد و حتی دولتها شده است. اخیراً زمزمه‌هایی از اهل فن شنیده می‌شود که با رشد فناوریها، در آینده نزدیک قادر خواهیم بود که عامل هر عمل مجرمانه در فضای سایبر را شناسایی کنیم. اگر این ادعا مقرون به صحت باشد، تدوین و تصویب یک کنوانسیون سایبری در آینده نزدیک نیز دور از ذهن نیست.
با وجود مشکل انتساب در فضای سایبر، فعالیتهای مختلف و پیشرفتهای قابل‌توجهی برای تأمین امنیت فضای سایبر مخصوصاً در ابعاد بین‌المللی آن انجام‌شده است. اما مرکز ثقل و نقطه تمرکز فعالیتهای بین‌المللی برای نظام‌مند کردن فعالیت در عرصه سایبر، سازمان ملل متحد است. ارکان مختلفی در سازمان ملل با موضوع سایبر درگیر بوده‌اند اما باید گفت که مجمع عمومی سازمان ملل، اولین و تنها رکن فراگیر سازمان ملل است که تقریباً همه کشورهای جهان عضو آن بوده و در آن نماینده رسمی دارند. مجمع عمومی بیشتر کارهای خود را از طریق کمیته‌های تخصصی انجام می‌دهد. ابعاد مختلف موضوع سایبر نیز در کمیته‌های متناظر مجمع عمومی مثل کمیته خلع سلاح و امنیت بین‌الملل، کمیته اقتصادی و مالی و کمیته اجتماعی، بشردوستانه و فرهنگی موردبحث و بررسی قرار می‌گیرد که نتایج مهمی نیز در پی داشته است.
روند ورود نُرم‌های سایبری به سازمان ملل که مربوط به مقوله امنیت سایبری می‌باشند را در دو جریان اصلی می‌توان موردبررسی قرار داد:
الف. امنیت سیاسی- نظامی متمرکز بر پیشگیری از جنگ سایبری
ب. امنیت اقتصادی متمرکز بر پیشگیری از جرائم سایبری( مثل سرقت یا کلاه‌برداری در حوزه سایبر)
در این مقاله، جریان نخست مورد بررسی قرار می‌گیرد که روسیه در پیشبرد این جریان، تاکنون ابتکار عمل را در دست داشته و واکنش‌های جهانی مختلفی مخصوصاً از جانب غرب در قبال این اقدامات روسیه را شاهد بودیم.
اقدامات و پیشنهادهای روسیه برای تأمین امنیت بین‌المللی فضای سایبر، تحت عناوین زیر قابل‌بررسی است:
ارائه پیش‌نویس قطعنامه امنیت اطلاعات و ارتباطات
نخستین اقدام روسیه در حوزه امنیت سایبری، ارائه پیش‌نویس قطعنامه امنیت اطلاعات و ارتباطات است.
در تاریخ 23 سپتامبر 1998، ایگور ایوانف، وزیر خارجه وقت روسیه، طی نامهای از دبیرکل سازمان ملل متحد درخواست کرد که پیش نویس یک قطعنامه جدید درباره «تحولات عرصه اطلاعات و ارتباطات در چارچوب امنیت بین‌الملل» را برای تصویب در مجمع عمومی سازمان ملل در دستورکار قرار دهد.3 بنابراین سال 1998 اولین سالی است که دولت روسیه قطعنامه پیشنهادی خود را در ارتباط با امنیت سایبری به کمیته اول ارائه کرد.4
کمیته اول مجمع عمومی سازمان ملل، موضوعات مهمی چون خلع سلاح و امنیت جهانی، همکاری برای حفظ صلح و امنیت بین‌الملل و همچنین اصول حاکم بر خلع سلاح و مقررات تسلیحاتی را در دستور کار خود دارد. این کمیته در جستجوی راه حل هایی برای مقابله با چالش‌های رژیم امنیت بین‌المللی است که تمام موضوعات مرتبط با خلع سلاح و امنیت بین‌الملل را در چارچوب منشور، مورد توجه قرار می‌دهد.5
«قطعنامه پیشنهادی روسیه به سه محور اصلی اشاره دارد:
1- قابلیت‌های نظامی فناوری اطلاعات و ارتباطات؛ که برای اولین بار یک سند سازمان ملل نسبت به آن اظهار نگرانی کرده است، از این جهت که این فناوری در جهت مغایر با ثبات و امنیت بین‌الملل، مورد استفاده قرار گیرد.
2- پیشگیری از جرم سایبری و تروریسم سایبری
3- دعوت از اعضای سازمان ملل برای همکاری و تشریک مساعی و ارائه دیدگاه کشورها در ارتباط با تعاریف، تحولات و اصول این حوزه نوظهور.»6
واکنش آمریکا به پیش نویس پیشنهادی روسیه به دلیل رقابت‌های آشکار و پنهان بین این دو قدرت، از سال 1998 تا کنون دارای فراز و فرودهایی بوده و عرصه سازمان ملل نیز محلی برای بروز این واگراییها و همگراییها بوده است:
پیش نویس قطعنامه 1998 روسیه به کمیته اول، در قالب قطعنامه 70/53 در 4 ژانویه 1999 در مجمع عمومی با اجماع و بدون رای مخالف تصویب شد.7 این روند تا سال 2004 به همین شکل ادامه داشت.8
در سال 2005، یک تغییر مهم در کمیته اول روی داد. پیش نویس تقدیمی روسیه، کمافی‌السابق در کمیته اول تصویب شد، اما برای اولین بار در تاریخ خود، به رأی گذاشته شد. زیرا همانگونه که قبلاً گفته شد، تا سال 2004 این قطعنامه‌ها به شیوه اجماع (کنسانسوس) و بدون رأی‌گیری تصویب می‌شد که حاکی از عدم مخالفت رسمی هیچ یک از کشورها با آن بود. رأی‌گیری در سال 2005 از طرف آمریکا درخواست شد و آمریکا در 28 اکتبر 2005 به این قطعنامه، رای منفی داد.9 این رأی، نقطه برگشتی در روند شکل‌گیری هنجارهای سایبری در سازمان ملل محسوب می‌شود که از سال 1998در این سازمان در حال شکل‌گیری بود. زیرا برغم اینکه قطعنامه تصویب شد، اما رأی منفی آمریکا که اینترنت در آن کشور زاده و بزرگ شده بود و پدیده‌ای کاملاً آمریکایی به حساب می‌آمد، ضربه سنگینی به این فرایند وارد کرد.
علل رأی منفی آمریکا به این قطعنامه، که در دوره دوم ریاست جمهوری بوش اتفاق افتاد، این بود که چون آمریکا در سال 2005 ضربه‌ای از جامعه بین‌المللی دریافت کرد و متحمل شکست شد، با رأی منفی به پیش نویس روسیه، در صدد تلافی این شکست و دهن کجی به جامعه بین‌المللی برآمد.
موضوع از این قرار بود که به موازات کمیته اول مجمع عمومی که موضوع امنیت سایبری را در دستور کار خود داشت، در گوشه دیگری از سازمان ملل به نام اتحادیه بین‌المللی ارتباطات راه دور (مخابرات)،01 موضوع حاکمیت سایبری پیگیری می‌شد. این اتحادیه از سازمانهای تخصصی11 سازمان ملل است که تقریباً همه کشورهای جهان عضو آن هستند.21
پس از پیشنهاد سال 1988 اتحادیه بین‌المللی ارتباطات راه دور (ITU) در مینیاپولیس، که خواستار برپایی اجلاس جهانی درباره جامعه اطلاعاتی تحت نظارت سازمان ملل متحد شد، مجمع عمومی سازمان ملل نیز طی قطعنامه‌ای در سال 2001 موافقت خود را با آن اعلام کرد.31 اجلاس سران در باره جامعه اطلاعاتی41 طی دو مرحله به ترتیب در سال 2003 در ژنو و 2005 در تونس در باره حاکمیت سایبری برگزار شد.
اما ریشه بحث حاکمیت اینترنت اساساً به وجود سازمانی به نام آیکان51 (ICANN) برمی‌گردد. آیکان61؛ یک شرکت کالیفرنیایی خصوصی است که در سال 1998 به وجود آمده و به تدریج به حاکم بلامنازع مقولات فنی اینترنت تبدیل شده است و طبعاً آمریکا حامی آیکان، این واحد شبه خودمختار حکومت خود است. ITU در صدد بود که این انحصار را به نفع جامعه بین‌المللی از دست آیکان خارج سازد و جامعه بین‌المللی را در این روند سهیم کرده و مشارکت دهد.
در اجلاس ژنو، آیکان و ITU در مقابل هم قرار گرفتند و فضای غالب، خواهان غلبه ITU بر آیکان بود. اختلاف ITU و آیکان اگر چه پدیده جدیدی نبود اما در این اجلاس مخالفت آمریکا با حاکمیت ITU بر اینترنت آشکارا اعلام شد. در نهایت، در اجلاس ژنو برای نخستین بار و به طور رسمی، قدرت فنی بلامنازع آیکان در امور اینترنت با تصویب پیشنهاد اداره چند جانبه اینترنت در بیانیه اصول (بیانیه 67 ماده‌ای اصول) به چالش کشیده شد.71 آی تی یو، دستاوردهای خود را در اجلاس 2005 تونس تکمیل کرد و ضربه کاری دیگری به دیپلماسی ارتباطی یکجانبه‌گرای آمریکا وارد نمود.
دستور جلسه تونس برای جامعه اطلاعاتی 122 ماده داشت. مواد 29 تا 82 دستور جلسه تونس مربوط به حاکمیت اینترنت بود. یعنی اختصاص بیش از 50 ماده به بحث حاکمیت اینترنت به لحاظ اهمیت فوق‌العاده آن. تشکیل مجمع راهبری (حاکمیت) اینترنت81 ذیل ماده 72 دستور جلسه تونس91 به یکی از مهم‌ترین نتایج اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی تبدیل شد که هدف اصلی آن بحث بر سر مسائل مرتبط با حاکمیت اینترنت و ارائه توصیه برای جامعه جهانی در این زمینه بود. اینجا بود که آمریکا ضربه مکمل را از جامعه جهانی دریافت کرد.
اگر به بحث اصلی خود یعنی کمیته اول بر گردیم، دلیل اولین واکنش آمریکا در دادن رأی منفی به قطعنامه پیشنهادی روسیه در سال 2005 را متوجه می‌شویم. اجلاس مجمع عمومی، به فاصله کمتر از یک ماه بعد از اجلاس تونس برگزار شد. رأی منفی آمریکا به قطعنامه پیشنهادی روسیه در کمیته اول و مجمع عمومی را می‌توان اولین و فوری‌ترین واکنش آمریکا در قبال شکست در اجلاس تونس تلقی کرد.
تقابل آیکان آمریکایی با ای تی یو به تقابل آمریکا و روسیه انجامید و این تقابل در سالهای بعد، ابعاد جدیدی به خود گرفت. لذا روسیه در سال 2006 با یارگیری قبلی به میدان آمد. همانگونه که ذکر شد تا سال 2005، روسیه تنها حامی و تنها ارائه‌کننده قطعنامه پیشنهادی به کمیته اول بود. بعد از رأی منفی آمریکا در سال 2005، قطعنامه پیشنهادی روسیه در سال 2006 با حمایت 14 کشور به کمیته اول ارائه شد. به این معنی که این بار قطعنامه نه فقط از طرف روسیه بلکه از طرف 14 کشور به کمیته اول ارائه گردید: روسیه، ارمنستان، بلاروس، چین، قزاقستان، قرقیزستان، میانمار، تاجیکستان، ازبکستان، شیلی، اتیوپی، ماداگاسگار، مالی و ترکمنستان.02 رأی منفی آمریکا به این قطعنامه در سال 2007 و 2008 نیز ادامه پیدا کرد. به موازات آن، روسیه نیز به یارگیری ادامه داد و بر تعداد حامیان قطعنامه پیشنهادی خود افزود. در سال 2007، تعداد حامیان قطعنامه به 17 کشور12 و در سال 2008 به 28 کشور22 افزایش پیدا کرد. این روند تقابل و یارگیری تا روی کار آمدن اوباما در سال 2009 ادامه داشت و مانع از تکامل هنجارهای سایبری شد.
به دنبال اتمام دوره دولت بوش و روی کار آمدن اوباما، سیاست بازنگری در ارتباط با روسیه و سازمان ملل اعمال شد. لذا در سال 2009، پیش‌نویس قطعنامه‌ها در کمیته اول مجدداً همانند دوران قبل از سال 2005 بدون رأی‌گیری و به روش اجماع به تصویب رسید. اما تاکتیک همگرایی دوباره آمریکا با روسیه، که در سال 2009 شروع شد، بیش از آنکه به روی کار آمدن اوباما مربوط شود، به ظهور قدرتهای نوظهور سایبری در خلال این سالها در عرصه بین‌المللی مربوط می‌شد که شاید با آمریکا چندان هماهنگ نبودند و آمریکا با اتخاذ تاکتیک همگرایی با روسیه درصدد تحدید و مهار این بازیگران نوظهور سایبری بود.
اما روسیه که به آمریکا بی‌اعتماد شده بود، جانب احتیاط را نگه داشت و دیگر به دوران قبل از 2005، یعنی به دورانی که به تنهایی پیش‌نویس ارائه می‌کرد، برنگشت بلکه به یارگیری ادامه داد و هر سال بر تعداد حامیان قطعنامه افزود. در سال 2009 تعداد 30 کشور از قطعنامه حمایت کردند.32 این تعداد در سال 2010 به 36 کشور افزایش پیدا کرد.42
آمریکا، که در سال 2009 با پرهیز از رأی منفی به قطعنامه روسیه همگرایی نسبی با روسیه را اعلام کرده بود، در سال 2010 یک گام نیز جلوتر نهاد و به جرگه حامیان قطعنامه پیشنهادی روسیه پیوست.52
اما تضاد منافع دو ابرقدرت، بلافاصله خود را نشان داد و آمریکا در سال 2011 برغم اینکه به قطعنامه رأی منفی نداد و با وجود افزایش تعداد حامیان قطعنامه، نام خود را از فهرست حامیان قطعنامه خارج کرد62 و تا سال 2015 دیگر به آن لیست نپیوست و به عدم مخالفت خود به قطعنامه پیشنهادی اکتفا کرد.72
به دنبال آن، سایر متحدان آمریکا از جمله، آلمان، استرالیا، کانادا و ژاپن، که در سال 2010 به این لیست پیوسته بودند، در سال 2011 از آن خارج شدند. این امر به خوبی، شکاف سایبری بین شرق و غرب را در آن زمان، نشان می‌دهد.82
برخلاف سال 2010، که تعداد حامیان قطعنامه روسیه به 36 کشور افزایش پیدا کرده بود، و برغم اینکه روسیه به یارگیری خود ادامه می‌داد، به خاطر خروج آمریکا و متحدانش از این لیست، در سال 2011 تعداد حامیان روسیه به 33 کشور کاهش یافت.92
البته روسیه نیز بیکار ننشست و سعی کرد خروج کشورهای کیفی از لیست حامیان قطعنامه را با افزودن کمی تعداد کشورهای حامی، ولو کشورهای کم اهمیت، جبران کند و حتی بر شمار کشورهای حامی بیفزاید.
لذا می‌بینیم که طی این سالها (2014 -2011) به رغم عدم حضور کشورهای قدرتمند سایبری در قطعنامه روسیه، تعداد حامیان آن در سال 2012 به 38 کشور،03 در سال 2013 به 41 کشور،13 در سال 2014 به 61 کشور23 افزایش پیدا کرد. اگر به کشورهای حامی این قطعنامه در خلال این سالها دقت کنیم، به تعبیر عامیانه و در عین حال واقعی، می‌توانیم از کلمه «سیاهی لشکر» استفاده کنیم. قدرتهای برتر سایبری هیچ‌کدام در این لیست‌ها حضور ندارند و به جز چند کشور متوسط، بقیه کشورهای حامی، حرفی برای گفتن در حوزه سایبر ندارند. سال 2010 اولین و آخرین حضور کشورهایی مثل آمریکا، آلمان، ژاپن، کانادا و استرالیا در این لیست تا سال 2015 بود. ضمن اینکه بسیاری از کشورهای اروپای غربی، حتی سابقه یک بار حضور در این لیست را نیز ندارند.
سال 2015 را می‌توان بازگشت دوباره غرب مخصوصاً آمریکا به جرگه حامیان قطعنامه روسیه دانست. اما دلیل این تغییر رفتاری غرب در این مقطع زمانی چه بود و چرا رفتار آمریکا در تعامل سایبری با روسیه، با فراز وفرودهایی همراه است؟
در حالت کلی می‌توان گفت که نحوه رفتار دولتها در عرصه بین‌المللی، تابعی از منافع آنهاست؛ به طوری که حداکثر منافع را با حداقل هزینه، تحصیل نمایند و به موازات آن، رقیب را از رسیدن به منافع بازدارند. اما اگر رسیدن به منافع یا دفع تهدید کشورهای ثالث، نیازمند همگرایی با رقیب باشد، هیچ ابایی از آن ندارند. نوسانات موجود در تعامل سایبری غرب و روسیه نیز در همین مقوله، قابل درک است.
آمریکا و غرب، بعد از یک بار حضور در لیست حامیان قطعنامه روسیه در سال 2010، بلافاصله از آن خارج شد. زیرا آمریکا به عنوان مهد سایبری، هرگز تمایل نداشت که پرچم آن در دست کشور دیگری باشد. می‌بینیم که قطعنامه روسیه از سال 2011 تا 2014 به مدت چهار سال بدون حضور آمریکا و غرب در جرگه حامیان، به کمیته اول و مجمع عمومی می‌رود و به صورت کنسانسوس، تصویب می‌شود. البته عدم رأی منفی امریکا به قطعنامه پیشنهادی روسیه در این مقطع چهار ساله نیز به این خاطر است که به کارشکنی در روند شکل‌گیری هنجارهای سایبری متهم نشود. اما دلیل تغییر رفتار آمریکا در سال 2015 چیست؟
آمریکا در سال 2015 دوباره به جرگه حامیان قطعنامه پیوست و به دنبال آن، دیگر هم‌پیمانان آمریکا از جمله انگلیس، فرانسه، آلمان، ژاپن و استرالیا نیز به لیست حامیان پیوستند. به طوری که شمار حامیان قطعنامه از 61 کشور در سال 2014 به 84 کشور در سال 2015 افزایش پیدا کرد.33
دلایل چندی برای تغییر رفتارآمریکا در سال 2015 وجود دارد:
دلیل اول این است که آمریکا نگران افزایش تعداد حامیان قطعنامه پیشنهادی روسیه در خلال سالهای 2011 تا 2014 بود. آمریکا تصور می‌کرد با خروجش در سال 2011، روسیه نیز در یارگیری شکست خواهد خورد و آن را ادامه نخواهد داد. در سال 2011 نیز این اتفاق افتاد و به رغم یارگیری روسیه و اضافه شدن چند کشور دیگر به لیست، تعداد حامیان از 36 کشور در سال 2010 به 33 کشور کاهش یافت و این به سبب خروج دسته‌جمعی آمریکا و متحدانش از لیست فوق بود. به نحوی که ورودی‌های لیست از خروجی‌های آن کمتر بود و لذا تعداد کشورهای حامی، به 33 کشور کاهش یافت. اما این پیش‌بینی آمریکا که این روند کاهش ادامه پیدا خواهد کرد، چندان به واقعیت نپیوست. زیرا روسیه حتی به سراغ کشورهایی رفت که فضای سایبری و اینترنت نفوذ چندانی در آنها نداشت. حمایت 61 کشور در سال 2014 از قطعنامه روسیه، موجب نگرانی آمریکا گردید. زیرا این خطر وجود داشت که در ادامه ممکن است هنجارهای بین‌المللی حوزه سایبری در غیاب آمریکا شکل گیرد. لذا تصمیم گرفت با مشارکت در این روند، ملاحظات و منافع خود را در این روند بگنجاند. این دلیل زمانی تقویت می‌شود که بدانیم، آمریکا به تنهایی وارد لیست نشد بلکه با تمام متحدان و حتی شرکای خود به این لیست پیوست. بطوری که 23 کشور به تعداد حامیان قطعنامه در سال 2015، افزوده شد. آمدن آمریکا با تمام عِده و عُده به لیست حامیان قطعنامه، به این جهت بود که بتواند بیشترین تأثیر را در تدوین و اصلاح قطعنامه پیشنهادی روسیه داشته باشد و اجازه ندهد که روسیه آنرا یکسویه و صرفاً در راستای منافع خود، پیش ببرد. اگر به محتوای قطعنامه‌های 2010 و 2015 توجه کنیم، تفاوت آنها را با قطعنامه‌های سالهای دیگر، درک می‌کنیم. این تفاوت‌ها ناشی از حضور موثر غرب در تدوین این قطعنامه‌ها است.
دلیل دوم به تحولات میدانی در این برهه زمانی مربوط می‌شود. قدرتهای سایبری نوظهوری در عرصه سایبر، قد علم کرده بودند که تهدید جدی سایبری علیه آمریکا محسوب می‌شدند. نگاهی به استراتژی امنیت ملی 2015 ایالات متحده، این موضوع را به وضوح نشان می‌دهد. در بخش‌های مختلف این سند، اعم از دیباچه، مقدمه، امنیت، تقویت دفاع ملی و داخلی، با عناوینی مثل، تهدیدات سایبری، حملات سایبری، جاسوسی سایبری، سرقت سایبری، زیرساخت‌های سایبری، بازیگران سایبری و...43 به چالش‌های فضای سایبر پرداخته شده و لزوم مقابله با آن چالش‌ها، از طرق مختلف از جمله همکاریهای بین الدولی، مورد تأکید قرار گرفته است.
مهار و مقابله با قدرتهای نوظهور سایبری، بخشی از هدف آمریکا از تعامل سایبری با روسیه بود. عملکرد آمریکا و روسیه در این مقطع زمانی را، در یک جمله می‌توان خلاصه کرد:
رقابت برای مهار یکدیگر، همکاری برای مهار دیگران
در واقع آمریکا از ابتدا تاکنون، راهبرد مهار فنی و حقوقی و... روسیه را در حوزه سایبر داشته و دارد. ولی در مقاطعی مثل سالهای 2010 یا 2015 فقط تغییر تاکتیک داده است و راهبرد آن همیشه به قوت خود باقی بوده است. زیرا راهبردها به راحتی تغییر نمی‌کنند ولی تاکتیکها به راحتی می‌توانند تغییر کنند. چنین تغییر تاکتیکی موجب شده است که نام کشورهای ایالات متحده و کره شمالی در سال 2010 و 2015 به عنوان حامیان قطعنامه روسیه در یک لیست، کنار هم قرار گیرند! و شاید کره شمالی متوجه نباشد که آمریکا در راستای راهبرد مهار توأمان روسیه و کره شمالی، تاکتیک حضور در این لیست را اتخاذ کرده است.
نمودار زیر که بر اساس مطالب قبلی طراحی شده است نشان می‌دهد که هنجارهای سایبری در سازمان ملل در حال ظهور است.
سال 1998 تا 2004 (روسیه تنها حامی قطعنامه)
سال 2006 (14 کشور حامی قطعنامه)
سال 2007 (17 کشور حامی قطعنامه)
سال 2008 (28 کشور حامی قطعنامه)
سال 2009 (30 کشور حامی قطعنامه)
سال 2010 (36 کشور حامی قطعنامه)
سال 2011 (33 کشور حامی قطعنامه)
سال 2012 (38 کشور حامی قطعنامه)
سال 2013 (41 کشور حامی قطعنامه)
سال 2014 (61 کشور حامی قطعنامه)
سال 2015 (84 کشور حامی قطعنامه)
آمریکا تا سال 2004 با قطعنامه روسیه مخالفتی نمی‌کند.
آمریکا از سال 2005 تا 2008 به قطعنامه پیشنهادی روسیه رأی منفی می‌دهد.
آمریکا از سال 2011 تا 2014 از فهرست حامیان قطعنامه خارج می‌شود، ولی به آن رای منفی نمی‌دهد.
توضیح: عدم مخالفت با قطعنامه و حمایت از قطعنامه، دو مقوله جدا از هم هستند. به عنوان مثال 84 کشور حامی یعنی این قطعنامه از طرف 84 کشور به سازمان ملل ارائه شده که اسم این کشورها پیوست سند می‌باشد. اما عدم مخالفت یعنی یعنی دادن رأی مثبت در سازمان ملل که نام این کشور لزوماً در فهرست حامیان نیست. آمریکا فقط در سال 2010 و 2015 در لیست حامیان بود. اما غیر از سالهای 2005 تا 2008 با قطعنامه مخالفت نکرده است.
این مهم را می‌توان در متغیرهای کمی و کیفی جستجو کرد. برای متغیرهای کمی می‌توان به افزایش تعداد کشورهای حمایت‌کننده از قطعنامه پیشنهادی روسیه اشاره کرد. الگوی رأی‌گیری نیز یک متغیر کمی است. اینکه اجماع جهانی در مورد یک موضوع وجود دارد در مقایسه با اینکه یک موضوع به عنوان مثال با اکثریت نصف بعلاوه یک به تصویب رسیده باشد، پیامهای متفاوتی دارند. در خصوص متغیرهای کیفی، می‌توان به محتوای قطعنامه‌ها و مقایسه تطبیقی آنها از سال 1998 تاکنون پرداخت که هرچند مجال آن در این مقاله حاصل نشد، اما یافته‌های نگارنده حاکی از آن است که محتوای این قطعنامه‌ها به سمت تدوین یک معاهده یا کنوانسیون بین‌المللی سایبری پیش می‌رود.
ارائه پیش نویس کنوانسیون امنیت بین‌المللی اطلاعات
دومین اقدام روسیه در حوزه فضای سایبر، ارائه پیش‌نویس کنوانسیون امنیت بین‌المللی اطلاعات است. همانگونه که اشاره شد سال 2010 اوج همگرایی سایبری بین روسیه و آمریکا بود. آمریکا دلایل و اهداف خود را در اتخاذ تاکتیک همگرایی با روسیه داشت. روسیه نیز سعی کرد از فرصت به دست آمده در راستای اهداف خود بهره ببرد. اقدامات جدید روسیه بعد از سال 2010 برای آمریکا غیرمنتظره بود و به همین دلیل است که یک سال بعد (2011) آمریکا و هم‌پیمانانش از فهرست حامیان قطعنامه پیشنهادی روسیه خارج شدند. مهم‌ترین اقدام روسیه در فضای همگرایی شرقی غربی در حوزه سایبر به ارائه پیش‌نویس کنوانسیون امنیت سایبری مربوط می‌شود که برای غرب مخصوصاً آمریکا، غافلگیرکننده بوده و با عدم استقبال و حتی مخالفت آنها مواجه شد.
روسیه پس از یک دهه فعالیت دیپلماتیک در زمینه سایبری، نیت اصلی و نهایی خود را با ارائه پیش‌نویس کنوانسیون امنیت سایبری در سال 2011 نشان داد و به جهان اعلام کرد که منتظر یک معاهده در زمینه سایبری باشند. این پیش‌نویس با عنوان «کنوانسیون امنیت بین‌المللی اطلاعات»53 در اجلاس یکاترین بورگ روسیه رونمایی شد.63
طی دو روز در 21 و 22 سپتامبر 201173 (29 و 30 شهریور1390) یکاترین بورگ روسیه در منطقه اورال میزبان دبیران شورای امنیت، معاونان رئیس جمهور، نخست‌وزیران و مدیران نهاد‌های اجرای قانون بیش از 60 کشور جهان از جمله ایران و نیز نمایندگانی از سازمان ملل بود. این کنفرانس دومین کنفرانس امنیتی در سطح بین‌المللی بودکه به ابتکار روسیه و با هدف بسط و گسترش همکاریهای چندجانبه در زمینه مبارزه با چالش‌ها و تهدیدات جهانی از جمله تهدیدات سایبری برگزار شد.83
در کنفرانس امنیتی یکاترین بورگ، نمایندگان بلند‌پایه امنیتی کشورهایی نظیر چین، الجزایر، ایتالیا، اندونزی، لهستان، یمن، کانادا، ایران، رومانی، صربستان، تاجیکستان، ترکیه، امریکا، اکراین و بسیاری از کشورهای دیگر حضور داشتند.
در نشست سال 2011، نمایندگانی از ایران حضور داشتند که در رأس آنها سعید جلیلی، دبیر شورای عالی امنیت ملی وقت کشورمان، با همتایان خود از سایر کشورها دیدار کردو به سخنرانی پرداخت. در حاشیه این نشست، جلیلی و هیأت همراه، دیدارهایی با نمایندگان دیگر کشورها از جمله چین و روسیه داشتند. یکی از محورهای اصلی این نشست، کنوانسیون پیشنهادی روسیه در زمینه امنیت سایبری بود که در دیدار با مقامات کشورمان، خواستار حمایت ایران از پیش‌نویس این کنوانسیون شده بود.93
معرفی اجمالی کنوانسیون:
این کنوانسیون در یک مقدمه، 5 فصل و 23 ماده تنظیم شده است.
مقدمه کنوانسیون به ذکر کلیات، اهداف و نگرانی‌ها پرداخته و فضای کلی را ترسیم کرده است.
فصل اول با عنوان مفاهیم ابتدایی به موضوع کنوانسیون، اصطلاحات و تعاریف، تهدیدات اساسی فضای اطلاعات واصول تضمیین امنیت بین‌المللی اطلاعات پرداخته است.
فصل دوم کنوانسیون به اقدامات اساسی برای رفع و حل و فصل درگیری‌های نظامی در فضای اطلاعات اختصاص یافته است.
موضوع فصل سوم، مبارزه با تروریسم سایبری است. برغم اینکه تعریفی از این عبارت در کنوانسیون به عمل نیامده اما اقداماتی برای مبارزه با آن ذکر شده است.
فصل چهارم در رابطه با خنثی‌سازی فعالیتهای غیرقانونی در فضای اطلاعات است که این فعالیتهای غیرقانونی به جهت تنوع تا حدودی احصاء شده و ماده مستقلی از این فصل نیز به اقدامات علیه جرایم سازمان یافته اختصاص یافته است.
فصل آخر (پنجم) این کنوانسیون نیز به همکاریهای بین‌المللی در زمینه تامین امنیت فضای اطلاعات تخصیص یافته و کم و کیف همکاریها را ترسیم نموده است. ضمن اینکه مفاد پایانی این فصل به مواردی از قبیل امضا و تصویب کنوانسیون، لازم‌الاجرا شدن آن، اصلاحات کنوانسیون، حق شرط و خروج ازکنوانسیون و مواردی از این دست اشاره کرده که تقریبا جزء لاینفک تمام کنوانسیونها است.04
واکنش غرب به کنوانسیون پیشنهادی روسیه:
اقدام روسیه در ارائه کنوانسیون سایبری، باعث تعجب و حتی شک و تردید آمریکا گردید. پروفسور رونالد دیبرت14 استاد علوم سیاسی در این باره می‌گوید:
«روسیه در صدد بود که موضوع کنترل تسلیحات یا همان کنترل تسلیحات سایبری را به هر نحو ممکن در فضای سایبر اعمال نموده و به پیش ببرد. بیشتر مردم با بی‌اعتنایی از کنار آن گذشتند و آنرا ریاکارانه دانستند و من نیز با آنها موافقم. به عقیده بسیاری از ناظران، این اقدام روسیه، به منزله تلاش این کشور برای تحدید ابرقدرتی آمریکا در حوزه سایبر بود. روسیه به شدت نگران انقلاب‌های رنگی و تجهیز و تجمع آنها در فضای اینترنت، توسط مخالفان و گروههای حقوق بشری بود و سعی می‌کرد در این روند، توانایی‌های آمریکا را از حوزه سایبر [با استفاده از مفاد کنوانسیون سایبری] حذف نماید. لذا می‌توان گفت که نگرانی روسیه بیشتر به موارد فوق مربوط می‌شد نه حفاظت از اینترنت.»24
لذا غرب بویژه آمریکا از این کنوانسیون حمایت نکرد. محتوای کنوانسیون هم به نحوی بود که با عدم اقبال و استقبال جهان سوم هم مواجه شد. چرا که روسها در این کنوانسیون سعی کردند جمع اضداد نمایند و بصورت همزمان، نگاه شرقی غربی را در کنوانسیون خود بگنجانند تا رضایت هر دو طرف را داشته باشند. به عنوان مثال روسها سعی کردند بصورت همزمان به حقوق بشر غربی و حاکمیت ملی شرقی در کنوانسیون خود تاکید کنند.
در مجموع باید گفت بطور معمول دولتهایی که بانی طرحی به این شکل می‌گردندآنرا در مجمع عمومی سازمان ملل یا دیگر سازمانهای بین‌المللی مطرح می‌نمایند. از این لحاظ مرجع ارائه این پیشنهاد مناسب عمل نکرده است که آنرا در یک اجلاس امنیتی مطرح کرده است.
هر چند روسها برای مشروعیت‌بخشی به کنوانسیون پیشنهادی خود به دفعات به قطعنامه‌های سازمان ملل استناد کرده‌اند اما بهتر بود خود پیش‌نویس کنوانسیون در مجمع عمومی سازمان ملل رونمایی می‌شد. این ایراد زمانی آشکارتر می‌شود که در متن کنوانسیون نیز سازوکار تصویب کنوانسیون و ملحقات آن تا حد زیادی به مجمع عمومی سپرده شده است.
روسها در این پیش‌نویس سعی کرده‌اند نگاه غرب و جهان سوم را بصورت توامان در کنوانسیون خود بگنجانند تا رضایت هر دو طرف را داشته باشند که البته موفق نبوده اند. چون از هر دو طرف مورد انتقاد قرار گرفته‌اند. سیاست روسیه در متن این کنوانسیون را با تعبیر عامیانه «یکی به نعل یکی به میخ» می‌توان توصیف کرد. در یک ماده به آزادی در اینترنت تأکید کرده‌اند و جای دیگر به حق حاکمیت‌ها در تحدید این آزادی و...
به عنوان مثال روسها سعی کرده‌اند بصورت همزمان به حقوق بشر غربی و حاکمیت ملی شرقی در کنوانسیون خود اصرار کنند. در مثالی دیگر، روسها از یک سو خلقیات امنیتی خود را در شکل و محتوای کنوانسیون و نحوه پیشنهادآن، نشان داده‌اند و از سوی دیگر، با استنادات و ارجاع مکرر به مصوبات و قطعنامه‌های سازمان ملل در کنوانسیون پیشنهادی خود و همچنین پیش‌بینی سازوکارهای مرتبط با مجمع عمومی در متن کنوانسیون که سازمان ملل را درگیر موضوع می‌کند، سعی کرده‌اند عرف رایج در این خصوص را رعایت کرده باشند.
لذا کنوانسیون پیشنهادی روسیه در عرصه بین‌المللی، عملاً توفیقی بدست نیاورد. زیرا اقدامی شتابزده بودو بسترهای آن آماده نشده بود. روسیه با این اقدام فقط در صدد این بود که آمریکا تنها بهره‌بردار فضای همگرایی ایجاد شده نباشد. اقدام روسیه در رونمایی از پیش‌نویس کنوانسیون، همانگونه که گفته شد باعث عقب‌نشینی سریع غرب گردید. بطوری که بعد از رونمایی از پیش‌نویس کنوانسیون، آمریکا حتی از همراهی روسیه در کمیته اول نیز اجتناب کرد و در سال 2011 از لیست حامیان قطعنامه پیشنهادی روسیه خارج شد.
ارائه پیش‌نویس کردارنامه بین‌المللی امنیت اطلاعات
سومین اقدام روسیه در حوزه امنیت سایبری، رونمایی از پیش‌نویس کردارنامه بین‌المللی برای امنیت اطلاعات است که تحت‌تاثیر همکاری بی‌سابقه آمریکا در سال 2010، بصورت شتابزده، اقدام به تدوین و ارائه پیش‌نویس «کردارنامه بین‌المللی برای امنیت اطلاعات»34 نمود. این پیش نویس با نامه مشترک روسیه، چین، ازبکستان و تاجیکستان به دبیرکل سازمان ملل ارسال شد که به عنوان سند سازمان در سال 2011 منتشر گردید.44 گفته می‌شود این کردارنامه، بیشتر با تشریک مساعی چین در سازمان همکاری شانگهای تهیه و تدوین گردیده بود.54
اقمار شوروی سابق یا همان کشورهای همسود که روسیه به آنها «خارج نزدیک» اطلاق می‌کند، نقش مؤثری در پیشبرد دیپلماسی چند جانبه روسیه دارند. یارگیری روسیه در صحنه بین‌المللی در اکثر مواقع از همین جمهوریها شروع می‌شود. همانگونه که مشاهده می‌شود، غیر از چین، سایر حامیان کردارنامه از کشورهای همسود هستند. در یارگیری 2006 روسیه در کمیته اول هم دیدیم که 7 کشور از 14 کشور حامی قطعنامه از اقمار شوروی سابق بودند که البته در ازای منافع متقابل، با روسیه همگرایی کردند.
معرفی اجمالی کردارنامه
برای پوشش چالش‌های مربوط به فعالیتهای فضای سایبر، انعقاد یک معاهده و به رسمیت شناختن آن به عنوان یک قانون سخت، به خاطر منافع متنوع کشورهای مختلف، بسیار مشکل است. وقفه 20 ساله برای انعقاد یک معاهده از سال 1998 تاکنون، حاکی از عدم توافق است. کردارنامه تلاشی برای تدوین یک قانون نرم است که می‌تواند برای ایجاد یک توافق در سطح جامعه بین‌المللی بکار رود. اجرای داوطلبانه قوانین بین‌المللی به عنوان یک قانون نرم برای فعالیتهای فضای سایبر، مزیت‌های خاص خود را دارد. اما برای مواجهه با چالش‌های فزاینده انسان در این فضا کافی نخواهد بود. لذا تدوین قوانینی با نیروی الزام‌آور حقوقی برای جامعه بین‌المللی مطلوب‌تر خواهد بود. هدف نهایی کردارنامه این است که در قالب یک قانون سخت جدید ظاهر شود. پس کردارنامه‌ها به عنوان قانون نرم، متکی به نیروی الزام‌آور حقوقی نیستند تا تابعین حقوق بین‌الملل از آنها متابعت بعمل آورن، بلکه بر اساس اقدامات داوطلبانه می‌باشند. تدوین کردارنامه نشان می‌دهد که هیچ اجماعی در سطح جامعه بین‌الملل در این عرصه وجود ندارد. بار دیگر باید گفت که کردار نامه فاقد الزام‌های حقوقی است. اما از کشورها تعهد سیاسی مطالبه می‌کند.64
کردار نامه بین‌المللی امنیت اطلاعات74 که نسخه اصلاحی آن مربوط به سال 2015 و در 6 صفحه تنظیم شده است بعد از ذکر مقدمه‌ای، هدف از تدوین کردار نامه شامل موارد ذیل عنوان کرده است:
1- شناسایی حقوق و مسئولیت‌های دولتها
2- ایجاد زمینه برای رفتار مفید و مسئولانه توسط دولتها
3- و تاکید برهمکاری بین دولتها برای مقابله با تهدیدات مشترک سایبری و چالش‌های فضای اطلاعات
4- ایجاد یک محیط اطلاعاتی صلح‌آمیز، امن، آزاد و مبتنی بر همکاری
5- حصول اطمینان از اینکه استفاده از فناوریها و شبکه‌های اطلاعاتی و ارتباطی، موجب کمک به توسعه جامع اجتماعی و اقتصادی و بهبود زندگی مردم شده و در راستای اهداف مغایر با صلح و امنیت بین‌المللی نباشد.
در ادامه ذکر شده که دولتها بصورت داوطلبانه با اجرای این کردارنامه به موارد ذیل اقدام می‌کنند:
1- اعضاء طبق منشور سازمان ملل متحد و هنجارهای شناخته شده جهانی حاکم بر روابط بین‌المللی، به حاکمیت ملی، تمامیت ارضی و استقلال سیاسی هه کشورها، حقوق بشر و آزادی‌های اساسی، تنوع تاریخی، فرهنگی و نظام‌های اجتماعی کشورهای مختلف احترام می‌گذارند.
2- از فناوریها و شبکه‌های اطلاعاتی و ارتباطی در اهدافی مغایر با صلح وامنیت بین‌المللی استفاده می‌کنند.
3- از فناوریها و شبکه‌های اطلاعاتی و ارتباطی ارتباطی برای دخالت در امور داخلی کشورهای دیگر و یا با هدف تضعیف ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشورهای دیگر استفاده می‌کنند.
4- برای مقابله با فعالیتهای مجرمانه و تروریستی و حرکتهای جدایی‌طلبانه و افراط‌گرایانه که با استفاده از فناوریها و شبکه‌های اطلاعاتی و ارتباطی صورت می‌گیرد، با یکدیگر تشریک مساعی داشته باشند.
5- از امنیت زنجیره تأمین خود در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات اطمینان حاصل نمایند.
6- همه کشورها باید نقش و مسئولیت یکسان برای حاکمیت بین‌المللی بر فضای اینترنت، امنیت، ثبات، استمرار و توسعه آن داشته باشند.
7- بخش خصوصی، جامعه مدنی و دیگر بازیگران این عرصه را مشارکت دهند.
8- اقدامات اعتمادساز و ظرفیت ساز را توسعه دهند.
9- برای تقویت همکاریهای دو جانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی و ترویج نقش برجسته سازمان ملل متحد در زمینه‌هایی مانند تشویق توسعه هنجارهای حقوقی بین‌المللی برای امنیت اطلاعات، حل مسالمت‌آمیز اختلافات بین‌المللی، بهبود کیفی در همکاریهای بین‌المللی در زمینه امنیت اطلاعات تلاش نمایند.
موضع غرب در قبال کردارنامه:
همانگونه که قبلاً نیز اشاره شد مهار و مقابله با قدرتهای نوظهور سایبری، بخشی از هدف آمریکا از تعامل سایبری با روسیه در سال 2015 بود. اما روسیه نیز از فضای بوجود آمده، استفاده لازم را بعمل آورد. تحت تأثیر فضای به وجود آمده در سال 2015، روسیه اقدام به بازنگری و بروزرسانی کردارنامه بین‌المللی امنیت اطلاعات نمود و ارائه آن به مجمع عمومی سازمان ملل ارائه کرد84 که نسخه اولیه آن را در سال 2011 ارائه کرده بود. از سال 2011 تا 2015 به علت نبودن فضای مناسب، روسیه نتوانسته بود کردارنامه مورد نظر خود را دوباره احیاء نماید و می‌رفت که متروک شود. اما در سال 2015 روسیه باز هم ثابت کرد که همیشه مترصد استفاده از فرصتها است و اجازه نداد که آمریکا تنها برنده این معامله باشد. روسیه در سال 2015 ضمن به روز رسانی این پیش‌نویس، بر حامیان آن نیز افزود و به دبیرکل سازمان ملل ارسال کرد که به عنوان سند سازمان منتشر شد. قرقیزستان و قزاقستان به فهرست حمایت‌کنندگان از پیش‌نویس، اضافه شدند.94
هر چند کردارنامه نیز، همانند کنوانسیون پیشنهادی، توفیق چندانی در عرصه بین‌المللی بدست نیاورد، اما از جهاتی معقول‌تر و منطقی‌تر از کنوانسیون پیش رفته است. زیرا حمایت چین را نیز پشت سر خود داشت و چون از جایگاهی مثل سازمان شانگهای برخاسته، نمی‌توان نسبت به آن کاملاً بی‌تفاوت بود. دلیل دوم این است که روسها در رونمایی از پیش‌نویس کردارنامه خود، ناشی‌گری نکرده و آن را در یک اجلاس امنیتی فرمایشی رونمایی نکردند. بلکه از مجاری سازمان ملل اقدام به ارائه پیش نویس خود نمودند. دلیل سوم اینکه روسها توانستند در سال 2015 کردارنامه پیشنهادی خود را به روز کنند و نسخه به روز شده آنرا از مجاری سازمان ملل منتشر کنند. کاری که در مورد کنوانسیون پیشنهادی خود نتوانستند به انجام رسانند. دلیل این امر هم این است که اصولاً ارائه کنوانسیون زودهنگام بود و جهان آماده پذیرش از آن تحت هیچ شرایطی نبود.
نتیجه‌گیری و چشم‌انداز
روندهایی که ذکر گردید اعم از قطعنامه، کردارنامه و حتی کنوانسیون سایبری که از سوی روسیه به جامعه بین‌الملل ارائه شده‌اند نشان می‌دهد که جامعه جهانی باید برای تدوین یک یا چند کنوانسیون بین‌المللی در ارتباط با امنیت سایبری، جرائم سایبری، تروریسم سایبری و... آماده باشد. به این روند باید فعالیتهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را نیز اضافه کنیم. زیرا بسیاری از سازمانهای نظامی و غیرنظامی منطقه‌ای نیز در این حوزه فعال شده‌اند. مثل اتحادیه اروپا، سازمان ناتو، پیمان شانگهای، مجمع آ. سه. آن و...
بررسی و ارزیابی تدوین و تبعات اجرای چنین کنوانسیونی برای کشور ما، مستلزم مطالعات گسترده است. اما نگاهی مختصر به کنوانسیون پیشنهادی روسیه نشان می‌دهدکه تهدیدات نهفته در این کنوانسیون می‌تواند خیلی بیشتر از خود تهدیدهای سایبری باشد که بسیاری از کشورها آن را عرصه جنگ می‌دانند.05 زیرا به راحتی می‌تواند کشور تصویب‌کننده را به بهانه نقض صلح و امنیت در فضای سایبر، ذیل فصل هفت منشور قرار دهد.
بنابراین اولاً باید متوجه باشیم که کنوانسیون هم موجد فرصت است و هم بستر تهدید. لذا باید با کشورهای پیشرو در این حوزه تعامل کرده و ملاحظات خود را مطرح کنیم و اگر تاکنون منفعلانه عمل کردیم، رویه خود را تغییر داده و مشارکت فعال‌تری در این روندهای بین‌المللی و منطقه‌ای داشته باشیم تا دیگران کنوانسیون را در غیاب ما تدوین و فقط برای امضاء و تصویب، مقابل ما باز نکنند. همان اتفاقی که در غالب کنوانسیون‌های پیشین اتفاق افتاده و از ما فقط برای امضاء و تصویب دعوت شده است.
به نظر می‌رسد موضوع سایبر، اهمیت و جایگاه واقعی خود را در دستگاه دیپلماسی کشورمان پیدا نکرده است. ضمن اینکه دیپلماسی نوظهور سایبری در سایر ارگانهای ذی مدخل نیز تا حد زیادی مغفول مانده است. بحث سایبر بیشتر در ابعاد فنی ودفاعی مورد توجه بوده است. موضوعاتی مثل حفاظت از زیرساخت‌ها حساس، دفاع در مقابل حملات سایبری و... که البته لازم و بلکه ضروری است، اما کافی نیست.
عملکرد ضعیف دستگاه دیپلماسی در قبال تحولات مربوط به موضوعات سایبری را می‌توان از برخورد منفعلانه کشورمان در کمیته اول و سایر روند‌ها موجود در صحنه بین‌الملل درک کرد.
در خصوص پیش‌نویس کنوانسیون سایبری روسیه وکردارنامه نیز عملکرد بهتری نداشتیم. این روند در غیبت و غفلت سنگین ما همچنان به پیش می‌رود و هر روز ابعاد جدیدتری به خود می‌گیرد.
اگر نگاهی دوباره به کمیته اول داشته باشیم می‌بینیم که کشور ما از سال 1998، که قطعنامه سایبری در کمیته اول و به تبع آن در مجمع عمومی مطرح شده، با عدم اعتراض خود، همیشه رأی مثبت داده است. اما این نوع رأی مثبت در واقع یک عملکرد انفعالی است. روسیه از سال 2006 با 14 کشور شروع به یارگیری کرده و در سال 2015 به 84 کشور رسانده است. ما جزء حامیان این قطعنامه نیستیم. اگر آن را مغایر با منافع خود می‌دانیم چرا از اول تاکنون به آن رأی مثبت دادیم و اگر مغایر نمی‌دانیم چرا به صورت منفعلانه رأی مثبت دادیم. ما می‌توانستیم از سال 2006 به جمع حامیان قطعنامه پیوسته و از طریق چانه‌زنی، ملاحظات خود را در قطعنامه بگنجانیم. ضمن اینکه با حمایت از قطعنامه، با روسیه وارد تعامل شده و از حمایت آن کشور در موارد لازم، برخوردار شویم. به عبارت ساده‌تر، معامله کنیم. اما حتی در سال 2015 هم، که تعداد حامیان قطعنامه پیشنهادی روسیه به 84 کشور رسیده، چنین ضرورتی احساس نکرده‌ایم.
پانوشت‌ها
1- افتخاری، 5:1382 استراتژی ملی برای تأمین امنیت در فضای مجازی، پژوهشکده مطالعات راهبردی
2- سکیور تارگت، جنگ سایبری (Cyber War) ترجمه کاوه سید مفیدی، ( 1383 ).
3- Anatolij A. Streltsov, International information security: description and legal aspects, United Nations Institute for Disarmament Research (UNIDIR), Geneva 2007.
4- دولت روسیه از آن زمان، هر سال، پیش نویس این قطعنامه را ارائه می‌نماید. به این معنی که به فراخور پیشرفتهای ابعاد مختلف عرصه سایبر، این پیش‌نویس هر سال به روز رسانی شده و به کمیته اول ارائه می‌شود و هر سال نیز توسط همین کمیته، مورد بازبینی و بررسی واقع شده و جهت تصویب نهایی به مجمع عمومی ارسال می‌شود. این پروسه در کمیته‌ها و مجمع، نهادینه شده است.
5- رک: وبگاه سازمان ملل متحد
6- Tim Maurer. Cybersecurity in a Complex Environment. 2/2016, pp. 51–55
7- UN General Assembly A/53/576. Consideration of draft resolution A/C. 1/53/L. 17 and Rev. 1
8- UN General Assembly A/54/558. Consideration of draft resolution A/C. 1/54/L. 4
UN General Assembly A/55/554. Consideration of draft resolution A/C. 1/55/L. 6
UN General Assembly A/56/533. Consideration of draft resolution A/C. 1/56/L. 3 and Rev. 1
UN General Assembly A/57/505. Consideration of draft resolution A/C. 1/57/L. 1
UN General Assembly A/58/457. Consideration of draft resolution A/C. 1/58/L. 3
9- UN General Assembly. A/60/452
10- International Telecommunication Union)ITU)
11- Specialized Agency
12- برای اطلاعات بیشتر به کتابهای مربوط به سازمانهای بین‌المللی – سازمانهای بین‌المللی دکتر موسی زاده-مراجعه کنید.
13- A/RES/56/183- 31 January 2002
14- World Summit on the Information Society
15- Internet Corporation for Assigned Names and Numbers)ICANN)
16- مخفف «مؤسسه اینترنتی برای اعداد و نامهای اختصاص یافته»
17- ماده 48 اعلامیه اصول. گفتاری از یونس شکرخواه
18- Internet Governance Forum - IGF
19- Article 72. We ask the UN Secretary-General... called the Internet Governance Forum (IGF). The mandate of the Forum is to...
20- UN. General Assembly. A/61/389
21- UN. General Assembly A/62/386. Armenia, Belarus, Chile, China, Ethiopia, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Madagascar, Mali, Myanmar, the Russian Federation, Tajikistan، Uzbekistan, Cuba, Nicaragua, Japan and Turkmenistan
22- UN. General Assembly A/63/385.
23- UN. General Assembly A/64/386
24- UN. General Assembly. A/65/405: and Viet Nam, Australia, Canada, Cyprus, India, Japan, Kyrgyzstan, Turkey and Uzbekistan
25- A/65/405Consideration of draft resolution A/C. 1/65/L. 37
26- A/66/407Consideration of draft resolution A/C. 1/66/L. 30
27- A/70/455. Consideration of draft resolution A/C. 1/70/L. 45
28- A/66/407. Consideration of draft resolution A/C. 1/66/L. 30
29- A/66/407
30- A/67/40
31- A/68/406
32- Federation, on behalf of Algeria, Angola, Armenia...
33- A/70/455Consideration of draft resolution A/C. 1/70/L. 45.
34- cybersecurity,. cyber threats، cyber-attack، cyber espionage، malicious cyber activity، critical cyber and physical infrastructure، malicious cyber actors، cyber-theft
35- CONVENTION on INTERNATIONAL INFORMATION SECURITY
36- INTERNATIONAL MEETING of HIGH-RANKING OFFICIALS RESPONSIBLE for SECURITY MATTERS (CONCEPT)
37- EKATERINBURG, RUSSIA, 21-22 SEPTEMBER 2011
38- اولین کنفرانس بین‌المللی امنیتی از این دست در اکتبر سال 2010 (1389) در شهر سوچی روسیه، با دعوت از نمایندگان نهاد‌های امنیتی 40 کشور برگزار شد، با این تفاوت که در کنفرانس 2010 از نماینده جمهوری اسلامی ایران دعوت به عمل نیامده بود و بسیاری از کارشناسان این عدم حضور ایران را نشانه‌ای مبنی بر فاصله گرفتن روسیه از ایران می‌دانستند. سال 2010 دقیقاً همان سالی است که آمریکا به حامیان قطعنامه روسیه در کمیته اول پیوست.
39- نشست بعدی نشست سن پترزبورگ بود که به مدت دو روز در تاریخ 18 و 19 خرداد 91(2012) برگزار شد. سن پترزبورگ سومین نشست بین‌المللی امنیت به میزبانی روسیه محسوب می‌شد.
40- بررسی محتوایی این کنوانسیون از منظر فرصتها و تهدیدات نهفته در آن، خارج از رسالت این مقاله است و فرصت مستقلی را می‌طلبد.
41- Ronald Deibert
42- Ronald Deibert, Tracking the emerging arms race in cyberspace, Bulletin of the Atomic Scientists, Vol. 67, Isssue 1, 2011, p. 6.
43- International code of conduct for information security.
44- A/66/359. Letter dated 12 September 2011 from the Permanent Representatives of China, the Russian Federation, Tajikistan and Uzbekistan to the United Nations addressed to the Secretary General
45- Tim Maurer. Cybersecurity in a Complex Environment. 2/2016. p. 7.
46- Dr. Rajeswari Pillai Rajagopalan and Daniel A. Porras (Editors). AWAITING LAUNCH: PERSPECTIVES ON THE DRAFT ICOC FOR OUTER SPACE ACTIVITIES) www. orfonline. org(
47- A/69/723, 13 January 2015
48- A/69/723. 13 January 2015
49- A/69/723. Letter dated 9 January 2015 from the Permanent Representatives of China, Kazakhstan, Kyrgyzstan, the Russian Federation, Tajikistan and Uzbekistan to the United Nations addressed to the Secretary-General
50- بسیاری از کشورها در دکترین‌های امنیت ملی خود، فضای سایبر را بعد از زمین، دریا، هوا و فضا، به عنوان پنجمین عرصه نبرد تلقی کرده‌اند.
منابع فارسی
1- افتخاری، 1382 استراتژی ملی برای تأمین امنیت در فضای مجازی، پژوهشکده مطالعات راهبردی
2- سکیور تارگت، جنگ سایبری (Cyber War) ترجمه کاوه سید مفیدی، (1383)
منابع لاتین
1- UN Doc. 4 December 1998. A/RES/53/70
2- UN Doc. A/RES/55/63
3- UN DocA/53/576. Consideration of draft resolution A/C. 1/53/L. 17 and
4- UN DocA/54/558. Consideration of draft resolution A/C. 1/54/L. 4
5- UN DocA/55/554. Consideration of draft resolution A/C. 1/55/L. 6
6- UN DocA/56/533. Consideration of draft resolution A/C. 1/56/L. 3 and Rev. 1
7- UN DocA/57/505. Consideration of draft resolution A/C. 1/57/L. 1
8- UN DocA/58/457. Consideration of draft resolution A/C. 1/58/L. 3
9- resolutions A/RES/ 54/49 of 1 December 1999, A/RES/ 55/28 of 20 November 2000, A/RES/ 56/19 of 29 November 2001, A/RES/ 57/53 of 22 November 2002, A/RES/ 58/32 of 8 December 2003، A/RES/ 59/61 of 3 December 2004
10- UN Doc. A/59/454. Consideration of draft resolution A/C. 1/59/L. 2 and Rev. 1
11- UN General Assembly. A/60/452
12- UN DocA/RES/56/183- 31 January 2002
13- World Summit on the Information Society
14- Declaration of Principles Building the Information Society: a global challenge in the new Millennium
15- Working Group on Internet Governance - WGIG
16- TUNIS AGENDA FOR THE INFORMATION SOCIETY
17- Internet Governance Forum - IGF
18- Group of Governmental Experts on Developments in the Field of Information and Telecommunications in the Context of International Security
19- Internet World Stats News, September, 2005. Numer010
20- UN Doc 6 November 2008. A/63/385
21- A/65/405Consideration of draft resolution A/C. 1/65/L. 37
22- A/66/407Consideration of draft resolution A/C. 1/66/L. 30
23- A/70/455. Consideration of draft resolution A/C. 1/70/L. 45
24- A/66/359 International code of conduct for information security.
25- A/66/359. Letter dated 12 September 2011 from the Permanent Representatives of China, the Russian Federation, Tajikistan and Uzbekistan to the United Nations addressed to the Secretary General
26- A/69/723. Letter dated 9 January 2015 from the Permanent Representatives of China, Kazakhstan, Kyrgyzstan, the Russian Federation, Tajikistan and Uzbekistan to the United Nations addressed to the Secretary-General
27- CONVENTION on INTERNATIONAL INFORMATION SECURITY)CONCEPT)
28- INTERNATIONAL MEETING of HIGH-RANKING OFFICIALS RESPONSIBLE for SECURITY MATTERS
29- EKATERINBURG, RUSSIA, 21-22 SEPTEMBER 2011
30- Wikipedia ―The History of the Internet
31- Clarke, Richard A. and Robert Knake. Cyber War : The Next Threat to National Security and What To Do About It. Ecco, April 2010.
32- Markoff, John and Andrew E. Kramer. ―In Shift, U. S. Talks to Russia on Internet Security. The New York Times. 13 December 2009.
33- Tim Maurer". Cyber Norm Emergence at the United Nations– An Analysis of the UN‘s Activities Regarding Cyber-security. September 2011
34- Nye Jr, Joseph S. Cyberpower. Paper. Cambridge, Mass. : Harvard Belfer Center for Science and International Affairs May 2010.
35- A/70/455. Consideration of draft resolution A/C. 1/70/L. 45.
36- A/69/723. 13 January 2015
37- NATIONAL SECURITY STRATEGY. FEBRUARY 2015. THE WHITE HOUSE WASHINGTON
38- Statement for the Record Worldwide Threat Assessment of the US Intelligence Community Senate Armed Services Committee. James R. Clapper Director of National Intelligence February 26, 2015
39- Anatolij A. Streltsov, International information security: description and legal aspects, United Nations Institute for Disarmament Research (UNIDIR), Geneva 2007.
40- Christopher A. Ford, The Trouble with Cyber Arms Control, The New Atlantis. A Journal of Technology & Society. Vol. 29/2010, p. 65.
41- Tim Maurer. Cybersecurity in a Complex Environment. 2/2016
42- Dr. Rajeswari Pillai Rajagopalan and Daniel A. Porras (Editors). AWAITING LAUNCH: PERSPECTIVES ON THE DRAFT ICOC FOR OUTER SPACE ACTIVITIES) www.orfonline.org)
روسیهامنیت ملیفضای سایبردیپلماسی سایبریامنیت سایبریامنیت ارتباطاتجنگ نرم
تعداد مشاهده: 1342
